Transitie-indicatoren
Het PBL monitort het transitieproces richting een circulaire economie. Dat doen we aan de hand van een transitieraamwerk dat voortbouwt op het Missie-gedreven Innovatiesysteem (MIS). Voor de ICER hebben we acht sleutelprocessen in een transitie geïdentificeerd, gebaseerd op het MIS-raamwerk. Deze sleutelprocessen brengen en houden de circulaire-economietransitie gezamenlijk in beweging, als één groot raderwerk. Het PBL monitort deze sleutelprocessen met behulp van indicatoren waarmee we de voortgang, de belemmeringen en sturingsmogelijkheden voor de transitie naar een circulaire economie in kaart brengen.
De transitie naar een circulaire economie is een complex maatschappelijk veranderingsproces waarbij tot 2050 meerdere generaties betrokken zijn. De transitie vraagt om ingrijpende veranderingen en de ontwikkeling van circulaire producten, diensten en kennis. Daarom is het nodig om de juiste randvoorwaarden voor de transitie te creëren. Denk aan aanpassingen in wet- en regelgeving en het maken van risicomodellen voor financiering om te komen tot een markt voor circulaire producten en diensten. En parallel daaraan het afbouwen en afscheid nemen van de huidige manier van het gebruik van producten en grondstoffen. Verschillende actoren zoals overheden, bedrijven, burgers, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen spelen een rol in de transitie, zonder dat één partij de transitie volledig bepaalt.
Het realiseren van een circulaire economie in Nederland in 2050 kan worden gezien als een gedeelde ‘missie’ (Mazzucato 2015; 2018). Het netwerk van actoren en instituties die samen innoveren om de missie te volbrengen, wordt ook wel een missie-gedreven innovatiesysteem (MIS) genoemd (Hekkert et al. 2020). Aan de hand van een transitieraamwerk dat voortbouwt op het MIS meet het PBL de voortgang van de circulaire economie (Elzinga et al. 2020; Elzinga et al. 2023; Hekkert et al. 2020). De acht sleutelprocessen in het transitieraamwerk beïnvloeden elkaar, als in één groot radarwerk (zie figuur hieronder). Het verminderd functioneren van één of meerdere van de tandwielen kan ervoor zorgen dat de transitie naar een circulaire economie vertraagt of zelfs stopt. De acht sleutelprocessen zijn:
- Ondernemerschap
- Kennisontwikkeling;
- Uitwisseling van kennis
- Richting geven aan het zoekproces
- Marktvorming
- Mobiliseren van middelen
- Doorbreken van weerstand
- Coördinatie
Op deze website vindt u verdere toelichting bij de onderzochte indicatoren voor elk van de eerdergenoemde sleutelprocessen. De voortgang van de transitie wordt beschreven in het hoofdrapport van de ICER.
Door in de onderstaande figuur op de tandwielen van de verschillende sleutelprocessen te klikken, navigeert u naar informatie over dit specifieke sleutelproces én de bijbehorende indicatoren.
Transitieprocessen zijn maar beperkt te controleren of te plannen, maar de richting en snelheid van transitieprocessen zijn wel te beïnvloeden. Voortbouwend op werk uit de vorige editie van de ICER onderscheiden we vier transitiefases: voorontwikkeling, opstart, versnelling en stabilisatie (zie tabel 1; Hanemaaijer et al. 2023).
De verschillende sleutelprocessen zijn in meer of mindere mate belangrijk voor het verloop van de transitie. Dit is afhankelijk van de transitiefase. In het begin van de transitie zal bijvoorbeeld kennisontwikkeling belangrijker zijn, waar later in het proces bijvoorbeeld de ontwikkeling van een stabiele markt prioriteit moet krijgen.
| Voorontwikkeling | Opstart | Versnelling | Stabilisatie |
|---|---|---|---|
| Veel kennisvragen en -ontwikkeling | Ondernemers starten in steeds meer nichemarkten met commerciële activiteiten | Substantiële verspreiding van en marktvraag naar innovaties ontstaat | Circulair is het nieuwe normaal |
| Ondernemers beginnen in enkele nichemarkten met (radicale) experimenten | Steeds meer partijen raken geïnteresseerd om in te stappen | Nieuwe spelregels en richting worden vastgelegd (institutionalisering) | Optimaliseren van het nieuwe normaal |
| Er is een maatschappelijke behoefte uitgesproken | Urgentie om te veranderen neemt toe, maar er kan ook weerstand ontstaan | Veranderrichting wordt duidelijker voor gevestigde partijen | Weerstand is afgenomen |
| Gevestigde systeem functioneert als vanouds en vernieuwt via incrementele innovaties | Fundamentele discussies over toekomstbeeld en richting | Nieuwe richting kan ook stevige weerstand opwekken | Effect op achterblijvende partijen is zichtbaar |
We benadrukken dat de gekozen indicatoren een onvolledig beeld schetsen en nog in ontwikkeling zijn. De door het PBL geïdentificeerde sleutelprocessen zijn breed en hebben betrekking op verschillende maatschappelijke partijen. De indicatoren zijn zowel kwalitatief als kwantitatief. Er zijn alleen indicatoren opgenomen waar data voor beschikbaar zijn uit verschillende meetjaren. De intentie is om de set aan indicatoren en data in het nieuwe Kennisprogramma Circulaire Economie 2025-2030 door te ontwikkelen, om zo de transitie naar een circulaire economie steeds accurater in beeld te brengen.
Bronnen
- Elzinga, R., Negro, S., Janssen, M., Wesseling J. & Hekkert, M. (2020) Het Missie-gedreven Innovatiesysteem: Uitbreiding ‘Technologisch Innovatie Systeem’- raamwerk ter monitoring van de Circulaire Economie. Working paper Universiteit Utrecht, Utrecht
- Elzinga, R., Janssen, M. J., Wesseling, J., Negro, S. O., & Hekkert, M. P. (2023). Assessing mission-specific innovation systems: Towards an analytical framework. Environmental Innovation and Societal Transitions, 48, 100745.
- Hekkert, M. Janssen, M., Wesseling, J. & Negro, S. (2020). Mission-oriented innovation systems, Environmental Innovation and Societal Transitions, Volume 34, 2020.
- Hekkert, M.P., Negro, S., Heimeriks, G. & Harmsen, R. (2011). Technological Innovation System Analysis.
- Hanemaaijer, A., Kishna M., Koch J., Lucas P., Rood T., Schotten K. & van Sluisveld M. (2023). Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023, Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving, https://www.pbl.nl/publicaties/integrale-circulaire-economie-rapportage….
- Mazzucato, M., 2015. Building the entrepreneurial state: a new framework for envisioning and evaluating a mission-oriented public sector. SSRN Electron. J. https://doi.org/10.2139/ssrn.2544707
- Mazzucato, M., 2018. Mission-oriented innovation policies: challenges and opportunities. Ind. Corp. Change 27, 803–815. https://doi.org/10.1093/icc/dty034.